अब सबै कुरा ता बाँकी नै रहे

तीसको दशकमा उदाएका कृष्णभूषण बलले साढे चार दशक लामो कवितायात्रा पूरा गर्नुभयो । उहाँका दाज्यु तिम्रो हात चाहिन्छ (खण्डकाव्य) र भोलि बास्ने बिहान शीर्षक कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन् । भोलि बास्ने बिहान प्रकाशित भएको पच्चीस वर्ष नाघ्यो तर यसभित्रका भारी बिसाउनुपदार्, काठमाण्डू एक्लैल,े चैतको हावा जस्ता कवितामा भएको क्रान्तिचेत, परिवर्तनकारी शक्ति बेजोड छ । तिनै शक्तिले समयलाई हल्लाएको थियो । सधैँ हल्लाइरहने छ । उहाँका कवितामा समकालिकता र सर्वकालिकता दुवै शक्ति जोडिएका छन् । आँधी जस्ता कविता पनि कहीँ प्रोपोगण्डा छैन; उच्च शैली र संरचनाले ती शान्त समुद्र जस्ता देखिन्छन्, सुनिन्छन् ।

नेपाली कवितामा एउटा मौलिक शैली र विचारका संयोजक भविष्यवादी दर्शन र राष्ट्रिय चिन्तनको प्रतिनिधि नै कृष्णभूषण हुनुहुन्छ । थोरै तर शक्तिशाली कविताले बोकेको चेतना र शिल्प नै उहाँको परिचय हो तीन दशकका शक्तिशाली कविहरूमा कृष्णभूषणलाई नराख्ता ठूलो रिक्त स्थान देखिने छ । उहाँलाई कुनै परिचयको आवश्यकता छैन किनभने यो राष्ट्रलाई परेको हरेक सङ्कटमा उहाँका कविताले ठूलो बल पु¥याएको छ । अहिले आएको युगान्तकारी परिवर्तन ल्याउन झण्डै एकसय वर्षको दुःखकष्ट र बलिदानी कथाले यो सम्भव भएको हो । तिनमा २०३६ र २०४६ का निरङ्कुशता विरुद्ध प्रहार गर्नेहरूमा विष्णुविभु घिमिरे, विक्रम सुब्बा, विमल निभा, महेश प्रसाईँ, अशेष मल्ल, श्यामल जस्ता कवि समूहका कृष्णभूषण कहिल्यै नहार्ने, नझुकेका, अविजेय योद्धा एउटा अग्रचेतना हुनुहुन्थ्यो  । 

Photo: Devendra Bhattarai

भोलि बास्ने बिहानमा ३८ वटा कविता छन् भने त्यसयता रचित १७ वटा कविता अप्रकाशित अवस्थामा छन् । २०६५ साल भदौ पन्ध्रगते ठाकुर बेलवासेद्वारा  गुरुकुलमा आयेजित  विशेष कविता वाचन  कार्यक्रममा  उहाँले एक दर्जन जति नयाँ कविता पनि  सुनाउनु भयो । त्यसपछिको भेटमा विष्णुविभू घिमिरे  र मैले अब नयाँ कविता छापौँ भनी प्रस्ताव राख्यौँ, तर उहाँले भन्नुभयो— राम्रा कविता लेख्न सकेकै छैन । त्यो फाइल लिएरै उहाँ फर्किनुभयो । कविता सङ्ख्याले नापि‘दैन≤ त्यसले उत्पन्न गर्ने प्रभावले गर्छ । कृष्णभूषण त्यही प्रभाव हुनुहुन्थ्यो । बैरागी काइँलाको कविताले उत्पन्न गरेको शक्तिसित उहाँको तुलना हुन्छ । उहाँका कवितामा राष्ट्रको गति र ढुकढुकी छ तिनीहरूमा पहाडी जीवनका विम्बहरू अत्यधिक घनिभूत छन्, उहाँको बाल्यकालले टिपेको सौन्दर्य चेतना त्यहाँ तीब्र छ । उहाँले मधेशलाई पनि त्यसैगरी समेट्नु भएको थियो  । उहाँको मनमा सधैँ सिङ्गो, विविधतापूर्ण र स्वतन्त्र राष्ट्रको चित्र लेखिएको थियो ।

कृष्णभूषण सधैँ अन्धकारको विरुद्ध, सधैँ उज्यालोको प्रतीक्षामा लड्नुभयो । सधैँका स्वतन्त्रता सेनानी उहाँको लागि देशलाई ढाक्ने लामो अन्धकार प्रतिरोधी हो । धेरै कविता त्यसको विरुद्ध छन् तर सधैँ आशावादी— म फट्फटाएर भोलि बास्ने बिहानीसँग निश्चिन्त छु ।

      वास्तवमा त्यो विहान देशको अनागत र अपेक्षित दिन थियो । कृष्णभूषणका कवितामा देशप्रेम उच्च छ, आजको समयले विविधता र एकताको कुरा गर्दैछ, उसैबेला उहाँले भन्नुभएको थियो—

काठमाण्डू एक्लैले अब काठमाण्डू बोक्न सक्दैन

काठमाण्डू एक्लैले अब सिङ्गै नेपालको अर्थ लाउन सक्दैन ।

नभन्दै काठमाण्डूले देश थाम्न सकेन, यसले देशको अर्थ पनि बोकेन । यतिखेर देशको संरचनाले सँगालेका नयाँ स्वरूपहरू समयले खोजेका निकाश— कृष्णभूषणले गरेको भविष्यवाणी आज पूरा हुँदैछ । उहाँ एक समयद्रष्टा हुनुहुन्थ्यो  । यस्तो प्रखर चेतना चैत्रको हावामा छ, जसलाई माइकल हट, डा. पद्म देवकोटा, शैलेन्द्र सिंह लगायत चारजनाले अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरिसकेका थियौ“ । माइकल हटले आफ्नो अनुवादलाई हिमालयन भोइसेजमा  समावेश गरेका छन्,  डा. देवकोटाले र सिंहले आफ्नै सङ्ग्रहमा राखेका छन्, यो एउटा माष्टरपिस, विश्वसाहित्यमा पुगेको नेपाली कविताको शक्तिशाली प्रतिनिधि शिल्प र आवाज हो । मेरो अनुवाद गतवर्षदेखि त्रिवि अन्तर्गत स्नातक तहको अङ्ग्रेजी पाठ्यक्रममा समावेश छ । उहाँका चुनिएका २१ कविताको सङ्कलन द फूल मून एट द रिभर व्याङ्क शीर्षकमा दुई वर्ष अघि मनु मञ्जिलको सम्पादन प्रकाशित भयो । यसमा स्वयम् मञ्जिल, माइकल हट, तारानाथ शर्मा र विशेषगरी मुकुल दाहाल  अनुवादक रहेका छन् । पूर्वाञ्चलबाट आएको यो  महŒवपूर्ण सङ्ग्रहबारे काठमाडौँमा चर्चा गरौँला  भन्ने उहाँसितको सल्लाह थियो तर समयले दिएन ।

२०६६ साल बैशाखमा फिदिममा भएको महानन्द महोत्सवमा सम्मानित व्यक्तित्वहरु (दाहिने बाट) कृष्ण भूषण बल, विक्रम सुब्बा, बैरागी काइँला, गोबिन्‍द राज भट्टराई (तस्वीर सौजन्य: विक्रम सुब्बा) 

      कृष्णभूषण अत्यन्तै तीब्र सम्वेदनाका धनी । उहाँको संवेदनशीलता मनको घाउ, बाल्यकाल, हजूरआमाको पनि त्यसदिन चोला छुट्यो, घर सम्झेपछि, ऑसु सकिएपछि, झझल्को मेरी आमाको, इलाम तिम्रो काख छाडी म चिसो बनेँ, जस्ता कवितामा पाइन्छ ।   

यिनै विशेषताका कारण कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानले उहाँलाई स्वतन्त्रता, प्रजातन्त्र र मानव अधिकारका गायक भन्नुभएका छन्, तानाशर्माले अत्याधुनिक युगका सशक्त कवि । मैले वाल्ट ह्विटमानका जस्ता कविताको शैली भएका विशिष्ट स्रष्टा भनेको छु । अरू पनि यस्तै विशेषताले युक्त बलज्यू आफू स्थापित भएदखि हिजोसम्म पनि नयाँ पुस्तालाई उठाउनमै उहाँ लागिरहनु भयो ।  उहाँ पूर्वाञ्चलका अधिकांश कविस्रष्टाको अभिभावक, अभिप्रेरक हुनुहुन्थ्यो । यतिखेर पूर्वाञ्चल अँध्यारो, एक अभिभावक विहीन छ । काठमाडौँलाई पनि शोकको बादलले ढाकेको छ, सम्पूर्ण नेपाली विश्व दुखित छ । गतवर्ष २५ सौँ प्राज्ञ सभा सम्पन्न  भएको भोलिपल्ट अन्तरङ्ग वात गारौँला भनी उहाँले  हामीलाई  बागबजारको एउटा लजमा  डाक्नुभयो । डा. तुलसी भट्टराई, विष्णुविभु घिमिरे र म पुग्दा तीन तलामाथि  बरण्डातिर फर्केको कोठामा  पर्खिरहनुभएको थियो । कविताकाव्य, लेखक संघ, प्रज्ञाप्रतिष्ठान र वर्तमान लेखन यस्तै कुरा भए पूर्वाञ्चलमा एक भव्य कार्यक्रम गर्ने कुरा भए । हामीले त्यसबेला फेरि भन्यौँ— अब दाइले नयाँ कविता प्रकाशित गर्ने बेला भयो; हामी  पनि मद्दत गछौँ । 

       म त्यसरी मद्दतको कमीले रोकिएको हुइनँ; छाप्नका लागि मैले भन्नासाथ अमेरिकाबाट छोराले पैसा पठाइदिन्छन । तर के भने मैले राम्रा कविता नै लेख्न सकेको छुइनँ कि जस्तो लाग्छ । बरु  तपाईंहरूलाई आज बोलाएको कारण अर्कै छ;  म केही सुनाउन चाहन्छु । 

      त्यसपछि उहाँले ससानो कापीमा लेखेका पृष्ठ खोलेर पढ्न थाल्नुभयो । एक, दुई, तीनवटा संस्मरण निबन्ध थिए । अरू पनि कापी भरि थिए— तीनवटा सुनाउन आधाघण्टा लाग्यो होला । ती बाल्यकालदेखि शुरु भएका रबी, पाँचथर र इलाम छेउका बाल्यकालका मातृवियोग पछिका पढ्न बस्ताका विद्यालयमा भोगिएका भाषिक कठिनाइका अत्यन्तै हृदयश्पर्शी कविताकै शैलीका थिए । त्यो सुनेर हामी स्तब्ध भयौँ । 

अन्त्यमा उहाँले भन्नुभयो— कविता सङ्ग्रह होइन, अब यो संस्मरण पूरा गर्छु र एकपल्ट डाक्टसाब्लाई दिन्छु, हेरिदिनु होला, पहिलो यही छपाऔँला । 

       म अत्यन्तै खुसी भएँ ।  ६ महिनाको म्याद थियो । वर्षदिन बित्यो । त्यो उहाँले पूरा गर्नुभएन कि ? भोलि २६ औँ प्राज्ञा–सभा छ, यस रिक्ततामा बारम्बार बलदाई मात्र आइरहनु भएको छ । आज उहाँको दशौँ पुण्य तिथिमा उहाँका दुई हार कविता उद्घृत गरेर रोकिन चाहन्छुः

मलाई त कविताले मान्छे मान्छेको मुटुमा देश लेख्नु थियो

मलाई त कवितामा मान्छेले गाउने गीत लेख्नु थियो ।

धन्यवाद ।

(२०६९ साल असार २१ गते नेपाली लेखक संघले आयोजना गरेको कवि कृष्णभूषण बलप्रति श्रद्धञ्जली कार्यक्रममा  बिजुलीबजारस्थित संघको कार्यालयमा वाचन गरिएको पाठ ।)